గొడుగు

(అడుగిడు = పాదముపెట్టు, కేలు = చేయి, హోమము = యజ్ఞము, గుండము = నిప్పులగుంట, కడ = సమీపము, ఇల = నేల, అడఁచు = అణచు, దుడుకు = గర్వము)

యజ్ఞగుండము సమీపంలో గొడుగు ఒక చేత్తో పుచ్చుకొని వామనుడిగా పాదం పెట్టాడు. మూడు అడుగుల నేల అడిగాడు. బలి గర్వము అణచగానే అతడు విష్ణువు అని తెలిసింది.

(తొలిసారి = మొదటి సారి, వాడకము = ఉపయోగము, ఇల = భూమి, నభము = ఆకాశము, పొలుపు = స్థిరము, తుద = చివర, నిలుపు = ప్రతిష్ఠించు, చరిత = చరిత్ర, నెలకొను = కుదురుకొను, రుజువు = సాక్ష్యము)

మొదటి సారి గొడుగు వాడకం భూమి మీద పరిచయం చేసి భూమికి ఆకాశమే స్థిరమైన గొడుగు అని చివరకు నిలిపిన వామనుని చరిత్ర సాక్ష్యముగా కుదురుకుంది. మొదట్లో మూడు అడుగుల నేల అడిగిన వామనుడు క్రమక్రమంగా శరీరాన్ని పెంచి ఆకాశ మంత ఎత్తు పెరిగిపోగా ఆకాశమే అతనికి గొడు గయ్యింది. “ధర సింహాసనమై నభంబు గొడుగై …..” అన్న పద్యం పాడుతూ దసరాలకు చిన్నప్పుడు గురువు గారితో ఊరేగింపు వెళ్ళేవాళ్ళము.

(ఎక్కుడు = అధికము, మండిపడు = కోపించు, తపసి = ముని, వణఁకు = కంపించు, తపనుఁడు = సూర్యుఁడు, అండ = ఆధారం)

ఎండ తీవ్రత అధికమై జమదగ్ని మహాముని కోపించగా, శాపము ఇస్తాడేమోనని వణుకుతూ సూర్యుఁడు వచ్చి ఎండ వానలలో ఇదే అండ అని ఒక గొడుగు ఇచ్చాడు.

(గిరి = పర్వతము, గోవు = ఆవు, గోపుడు = గొల్లవాడు, ఏలుకోటి = ఏలుబడికి లోబడిన ప్రజలు, కాచు = రక్షించు, సుతుడు = కుమారుడు, భంగి = విధము, కాంచు = చూచు, తలచు = అనుకొను)

గోవులను, గోపాలురను, ప్రజలను రక్షించడానికి గోవర్ధన పర్వతాన్ని ఎత్తగా, దేవకి కుమారుడైన శ్రీకృష్ణుని ఆ విధంగా ఇంద్రుడు చూసి గొడుగు ఇదే అని అనుకున్నాడు.

(గిరి = పర్వతము, ప్రాపు = ఆశ్రయము, ఆతపత్రము = గొడుగు, రూపొందించు = తయారుచేయు, తాపము = బాధ, తీర్చు = ఉపశమింపఁ జేయు, సమ్మదము = సంతోషము, చేకూర్చు = సిద్ధింపఁజేయు)

ద్వాపర యుగంలో పర్వతమే ఆశ్రయ మని తెలియడం వల్ల, గొడుగులను ఆ విధంగా తయారు చేయడం మొదలయ్యి బాధను ఉపశమింపఁ జేసి సంతోషాన్ని చేకూర్చింది.

(పాటి = ప్రమాణము, బ్రహ్మచారి = బ్రహ్మచర్య వత్రమును అనుష్ఠించు వాడు, కను = చూచు, గేస్తుఁడూ = గృహస్థుఁడు, అభినవ = క్రొత్త, వాడుక = పరిపాటి)

ఆ నాటి వామనుని వేషము బ్రహ్మచారులు గొడుగులు పట్టి ఉండడానికి ప్రమాణం అయ్యింది. వారిని చూసి గృహస్థులు క్రొత్త వామనులు అని భక్తితో భిక్ష వెయ్యడం పరిపాటి అయ్యింది.

(మారుపేరు = అసలు పేరుఁ గాక మరొక పేరు, ఛత్రము = గొడుగు, అటు = అట్లు, ఒసంగు = ఇచ్చు, కాన = కనుక, రాణ కెక్కు = ప్రసిద్ధి పొందు, సంఘము = సమాజము, ఇడు = ఇచ్చు, రక్ష = రక్షణము, ఊరేఁగు = ఉత్సవముతో ఊరిలో పల్లకి మున్నగు వానిపై తిరిగి వచ్చు, ఠక్కురుడు = వేలుపు, గుఱుతు = లాంఛనము, హోదా = సమాజంలో ఉన్న గౌరవస్థానం, చిహ్నము = గుర్తు, కుదురు = స్థిరమగు)

రక్షణకు గొడుగు లేక ఛత్రము మారు పేరు అనేటట్లుగా, సర్వప్రజానీకానికి రక్షణ ఇస్తాడు కాబట్టి రాజే ఛత్రపతి అని ప్రసిద్ధి కెక్కాడు, సమాజము రక్షణ ఇవ్వగా, అంటే సమాజం నుండి రక్షణ తీసుకుంటారు కాబట్టి, శిష్యులు ఛాత్రు లయ్యారు. రక్షణ ఇవ్వడమో తీసుకోవడమో చేస్తారు కాబట్టి, “ఛత్రము” వచ్చేటట్లుగా పిలవబడుతున్నారు. ఊరేగేటప్పుడు దేవతలకి గొడుగు లాంఛనము. ప్రజలలో హోదాకి గుర్తుగా గొడుగు స్థిరమయ్యింది.

(అవకాశవాది = సమయమును గుర్తించి స్వలాభాపేక్షతో పరిస్థితుల కనుగుణముగా ప్రవర్తించు వాఁడు, వ్యవహరించు = ప్రవర్తించు, ఎల్లరు = అందఱు, సాధించు = నెరవేర్చు, వత్తాసు = ఇతరుల మాటలకు ప్రవర్తనకు ఇచ్చే మద్దతు, సమరము = యుద్ధము, వైరి = శత్రువు, ఛత్రము = గొడుగు, కూల్చు = పడగొట్టు, గొడుగుమాన్యం = గొడుగు పట్టేవాడి కిచ్చేది, ఇడు = ఇచ్చు, కను = చూచు, వోలె = వలె, వక్ర = వంకర, గతి = మార్గము, నడుపు = ప్రవర్తింపఁ జేయు, సఖుఁడు = స్నేహితుఁడు, బడలించు = బాధించు, ప్రత్యేకము = వేఱువేఱు, అల్లుకొను = చుట్టుకొను, జగతి = ప్రపంచము, శాసించు = ఆజ్ఞాపించు, తగులము = జంఝాటము, నుడుగు = మాట)

ఒక్కరి పాలనలో అనేక రాజ్యాలుంటే ఒక్క గొడుగు క్రింద ఉండడం అనరా, అవకాశవాదులుగా వ్యవహరించుట అంటే ఏ ఎండ కా గొడుగు అని అందరు అనరా, స్వలాభం పొందడానికి ఇతరులకు మద్ధతు పలకడాన్ని గొడుగు పట్టడం అనరా, యుద్ధంలో శత్రువుల గొడుగును పడగొట్టడం అవమాన పరచడమే అని అనరా, దేవాలయాల్లో గొడుగు పట్టేవారిని గొడుగుల వారని గొడుగు మాన్యాలు ఇవ్వడం చూడమా, కర్ణుని లాగా వక్ర మార్గంలో ప్రవర్తింపఁ జేసే బంధుమిత్రులను గొడుగు లనమా, పెళ్ళిలో వరునికి గొడు గిచ్చి కాశీకి పంపే వేడుక చూడమా, తమను బాధించకుండా ఋణదాతలకు ముఖం చాటుచేయడానికి సాయము గొడుగే కదా. ఈ విధంగా కలికాలంలో వేరు వేరు నీతులు అవినీతులు గొడుగును చుట్టుకొనగా, తెలుగు నాట అది శాసించే జంఝాటము అన్న మాట వ్యాపించి గొడుగుకి కీర్తిని ఇచ్చింది.